Het Lam Gods, de spiegel van de cultuur, toen en nu

Het is aan niemands aandacht ontsnapt. Het Lam Gods (1432, gebroeders Van Eyck, in opdracht van de Gentse patriciër Joos Vijd) is aan een opknapbeurt toe. Toen bij de creatie en vandaag bij de restauratie, is dit meesterstuk (of de manier waarop we er mee omgaan) een spiegel van onze cultuur.

Dit eerste olieverfschilderij uit de geschiedenis heeft zolang ik leef haar vaste plek in de Sint-Baafskathedraal te Gent. Het is een lust voor het oog van de ontelbare bezoekers uit alle uithoeken van de wereld. Maar even goed voor al de moderne kunstenaars die Jan Hoet ontving in zijn rol als directeur van het SMAK. Een verplicht bezoek aan het Lam Gods was onontkoombaar.

Deze lang aangekondigde conservatie en restauratiecampagne is gestart op open monumentendag op 9 september 2012 en zal duren tot 2017. Gedurende 5 jaar zal er aan de 20 panelen gewerkt worden, voor een budget van 1,4 miljoen euro, met fondsen van onder andere de Amerikaanse Getty foundation. Aan de restauratie zijn 4 doctoraten gekoppeld.

Omwille van het wetenschappelijk en kunsthistorisch belang, wordt dit meesterwerk behandeld als de diva onder de Vlaamse Primitieven. Er wordt aan gewerkt achter gepantserde deuren en een wand van kogelvrij glas in het MSK te Gent (bekijk hun fotodagboek).  Een webcam stuurt beelden door naar het Caermersklooster waar de restauratie op de voet kan gevolgd worden met tentoonstellingen, beelden vanuit het MSK, de kathedraal en films die de voortgang en de plannen van het project behandelen. Op regelmatige tijdstippen komt het aan bod in het journaal maar verder is cobra.be de exclusieve mediapartner. Geen paparazzi dus voor het Lam Gods. Men hoopt een antwoord te vinden op de vraag naar de originele schilders. Het is gestart door Hubert en afgewerkt door Jan. Plus ongetwijfeld een hoop medewerkers. Wiens hand zal ontdekt worden in de vele composities en details, is de grote vraag.

Maar het is niet verbazend dat er met veel zorgvuldigheid en belangstelling wordt omgesprongen met dit stukje werelderfgoed. De geschiedenis van het altaarstuk is op zijn minst bewogen te noemen. Tijdens de beeldenstorm wouden de Calvinisten het vernietigen. Maar daar bleef het niet bij. Jozef II, Napoleon en De Duitsers (tijdens de 2 wereldoorlogen) hebben het geroofd. Gelukkig heeft een moedige Duitse officier het op het nippertje gered van de ondergang.  Samen met 6700 andere schilderijen zat het verborgen in de Alt Aussee-zoutmijn in Oostenrijk. Hitler gaf aan het einde van de oorlog de opdracht de mijn op te blazen. Maar een Duitse officier weigerde. En het kwam terug naar onze Sint-Baafskathedraal. Het is dus een wonder dat dit meesterwerk, ondanks zijn status van meest begeerde schilderij ter wereld, in Gent is kunnen blijven.

Maar zelfs thuis was het niet veilig. In 1934 stal Arsène Goedertier het paneel van de rechtvaardige rechters. Schattenjagers uit de hele wereld dromen er nog steeds van het paneel terug te vinden. Ons stadsmuseum (STAM) heeft een aparte kamer gewijd aan de zoektocht naar het nog steeds niet terug gevonden ontbrekende paneel. In 2003 verwees een anonieme tip naar de Sint-Gertrudiskerk in Wetteren. Een zoekactie werd uitgevoerd en live uitgezonden op TV, maar zonder resultaat. Volgens de Gentse hoofdcommissaris Karel Mortier moet men eerst zoeken in de Sint-Baafskathedraal zelf. Zou dat geen mooie uitkomst zijn?

Er bestaan talrijke boeken en wandelingen over het Lam Gods. In “Stealing the Mystic Lamb” van de Amerikaanse kunsthistoricus Noah Charney, wordt het het meest begeerde en vaakst gestolen kunstwerk ter wereld genoemd.

Het nieuwe paneel (1945, Jef Van der Veken) van de rechtvaardige rechters is in minder goede toestand dan de 600 jaar oude middeleeuwse panelen. In de tijd van Van Eyck (waar fotografie nog lang onbestaande was) werkten kunstenaars voor de eeuwigheid. Als de aarde over 6 eeuwen nog bestaat, zal het Lam Gods ook nog bestaan. Als dat geen mooi voorbeeld van duurzaamheid is.

Doorheen het hele bestaan heeft het Lam Gods wel al schade opgelopen. In de 16de eeuw ging de predella, het onderste deel van het kunstwerk waarop een voorstelling van de hel stond, door een ondeskundige reiniging verloren.

Je kan niet dichter bij de picturale details komen dan hier. Maar wat zien we eigenlijk als we goed kijken? Of wat wil de schilder dat we zien? Kenmerkend voor de gebroeders van Eyck is het natuurgetrouwe realisme en de zin voor detail. Maar het picturaal illusionisme is slechts een middel. De voorgestelde werkelijkheid, hoe realistisch ook in haar onderscheiden componenten, werd gestructureerd en gemanipuleerd in functie van een vooraf bepaald idee, die verband hield met het onderwerp en de functie van het schilderij. Jan Van Eyck toont het eigentijdse, theologisch gefundeerde wereldbeeld. De nabootsing van de werkelijkheid vond doelbewust plaats in functie van een diepere inhoudelijke betekenis. De zichtbare wereld werd hier opgevat als een afspiegeling van God. Het Goddelijke manifesteert zich in elk bestanddeel van de schepping, elk particulier ding verwijst naar een bovennatuurlijke schoonheid. Hugo van Sint-Victor (1096 – 1141) formuleert het als volgt: “Het zuiverste beeld van God is de schoonheid der schepselen. De ganse waarneembare wereld is als een boek, geschreven door Gods hand, en de afzonderlijke schepselen zijn te vergelijken met de figuren in dit boek. Ze zijn echter niet ingevoegd volgens menselijke beschikking, wel door de wil van God, om aldus Zijn onzichtbare wijsheid bekend te maken.”  De aardse werkelijkheid krijgt zodoende een uitgesproken didactische functie: ze is een hulpmiddel om inzicht te verwerven in de Eeuwige Waarheid.

Het Lam Gods als kunstwerk leert ons veel over het schildersvak en het wereldbeeld van toen. De geschiedenis illustreert de onlosmakelijke verbondenheid van hebzucht en machtzucht. Maar haar huidige status weerspiegelt op een geniale manier onze huidige cultuur. Het is een hit, met een recordaantal bezoekers en een exclusieve mediapartner, met live verslaggeving onder internationale belangstelling, zwaar beveiligd, slachtoffer van misdaad en hebzucht, gesteund door internationale fondsen, authentiek, duurzaam, beschadigd, zonder de onheilspellende hel. Online kan je het werk tot in de kleinste details onderzoeken, toegankelijk voor iedereen ter wereld, in alle intimiteit op het net gegooid. Met een onduidelijke toekomst. Wat wordt de nieuwe bestemming van het Lam Gods na de restauratie? Geeft men voorrang aan het ideale conserveringsklimaat? De historische context? Of de commerciële mogelijkheden in een optimaal bezoekersonthaal- en circuit?

Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm u over ons. Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, geef ons de vrede.

Bronnen:

– De Morgen, zaterdag 8 september, Wie maakte het meest begeerde schilderij ter wereld? Ingrijpende restauratie “Het Lam Gods” wil geheimen ontsluieren. Karl van den Broeck.

– De Standaard, zaterdag 29 – zondag 30 september, Vijf jaar leven met Van Eyck. Restauratie van Gents meesterwerk is huzarenstuk, Jan Van Hove.

– De Vlaamse primitieven, Davidsfonds/Leuven

Afbeelding: De aanbidding van het Lam Gods, gebroeders Van Eyck, © Lukas – Art in Flanders VZW, photo Hugo Maertens.

 

Een reactie achterlaten

Je e-mailadres zal niet getoond worden. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *